آداب الصلوة
آدابُ‌الصَّلوٰة، یا آداب نماز، نامی برای تعدادی كتاب دربارۀ مستحبات و مراسم نماز و اذكار و ادعیۀ قبل و بعد و حین نماز، نوشتۀ فقهای اسلامی به زبانهای عربی و فارسی. برخی از دانشوران مسلمان كه در این زمینه اثری از خود پدید آورده‌اند، اینانند: 1. آقاجمال خوانساری، جمال‌الدین محمد بن حسین بن جمال‌الدین محمد (د 26 رمضان 1125ق / 5 اكتبر 1713م)، فقیه، ادیب، متكلم و دانشمند شیعی ایرانی. او را كتابی است به نام آداب نماز كه در 7 فصل به دستور شاه سلطان حسین صفوی نگاشته است. نسخهای خطی از كتاب او در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (مجموعۀ اهدایی مشكوٰة) نگهداری می‌شود؛ 2. آقارضی‌الدین خوانساری، برادر آقاجمال خوانساری. وی را كتابی به نام آداب نماز است كه در آن ابتدا حدیث حماد بن عیسى جُهّنی كوفی بصری دربارۀ نماز را به دستور شاه سلطان حسین صفوی به فارسی برگردانده و پس از آن آداب نماز را گزارش داده است. نسخهای خطی از اثر او در همان كتابخانه موجود است؛ 3. آقانجفی، محمدتقی بن محمدباقر اصفهانی (د 11 شعبان 1332ق / 5 ژوئیۀ 1914م). او كتابی به نام آداب الصّلوٰة به فارسی نوشته كه در 1297ق / 1880م در ایران چاپ شده است؛ 4. ایجی اصفهانی، ملا علی‌اكبر بن محمدباقر. وی كتابی دارد به نام آدابُ صَلوٰةِ اللَّیلِ وَ اَعْمالُها به زبان عربی كه در ایران به چاپ رسیده است. او را كتاب دیگری به نام آداب نماز است كه نسخهای خطی از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است؛ 5. بخارایی خراسانی، شرف‌الدین، از دانشمندان مسلمان سدۀ 7ق / 13م. وی نیز كتابی به نام آداب نماز دارد كه آن را در 10 باب و 170 بیت سروده است. تاریخ فراغت از سرودن آن 15 جمادی‌الاول 693 ق / 14 آوریل 1294م است. نسخه‌های خطی فراوانی از آن در كتابخانه‌های ایران و پاكستان موجود است (منزوی، 4 / 3029-3031)؛ 6. حسینی، سیدمحمدصالح. رسالۀ مختصری به نام آداب نماز شب نوشته است كه نسخهای خطی از آن در كتابخانۀ آیت‌الله مرعشی (قم) یافت می‌شود؛ 7. علیاری قراچه‌داغی، میرزا عبدالله (د 1327ق / 1909م). او كتابی به نام آداب نماز شب دارد كه مرتب است بر پیش‌گفتار، 3 فصل و خاتمه. نسخهای خطی از اثر او در كتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود؛ 8. فشاركی اصفهانی، ملامحمدباقر بن جعفر. او را كتابی است به عنوان آدابُ صلوٰةِ اللّیل به زبان فارسی كه در 1332ق / 1914م در تهران و در 1347ق / 1928م در اصفهان به چاپ رسیده است؛ 9. مجلسی، ملامحمدباقر (د 1110ق / 1698م)، فقیه و محدث معروف. كتابی به نام آداب نماز شب نوشته كه نسخهای از آن به خط مؤلْف در كتابخانۀ آستان قدس رضوی و نسخۀ دیگری در كتابخانۀ آیت‌الله مرعشی موجود است. آقابزرگ برای او كتابی به صورت رسالۀ عملی به نام آداب الصّلوٰة ذكر كرده كه به زبان عربی است و نسخه‌های خطی آن در كتابخانه‌های علمای دینی ایران و عراق موجود است (الذریعة، 1 / 21)؛ 10. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (د 993ق / 1585م). رساله‌ای به نام آداب نماز بدو منسوب است كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ مركزی نگهداری می‌شود. این رساله دارای مقدمه، 4 باب و خاتمه است؛ 11. موسوی نوری، حاج‌سیدجواد بن محمدعلی (د 1323ق / 1905م). او را كتابی فارسی به نام آداب صلوٰة اللّیل است كه در 1326ق / 1908م در ایران به چاپ رسیده است؛ 12. نجم‌آبادی تهرانی، حاج شیخ محمدباقر (د 1347ق / 1928م)، كتابی به نام آداب نماز شب دارد كه در شب 26 جمادی‌الثانی 1331ق / 3 ژوئن 1913م از نگارش آن فراغت یافته است. نسخهای خطی از آن در كتابخانۀ حسینیۀ شوشتریها در نجف موجود است. كتابهایی كه در این زمینه اثری از آن به دست آمد، همان است كه یاد شد. آقابزرگ تهرانی روی هم 22 تن از نویسندگان را نام برده كه دارای آثاری به نام آداب الصّلوٰة بوده‌اند (1 / 21-24، 33).
مآخذ
آقابزرگ، الذریعة؛ آستان قدس، فهرست، 6 / 200-201؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، 1 / 205-206؛ امین، محسن، اعیان‌الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 9 / 182-184؛ اهدایی مشكوٰة، فهرست خطی، 5 / 1755-1757؛ چهار كتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، صص 157- 158، 345-346؛ در كتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، ص 570؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 7 / 177-181؛ عمومی رشت و همدان، فهرست خطی، ص 1083؛ كتابخانۀ مركزی، فهرست خطی، 10 / 1832، 11(2) / 787؛ كتابخانۀ مركزی و مركز اسناد، فهرست خطی، 11-12 / 1؛ گنج‌بخش، فهرست خطی، 4 / 2247-2252؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة‌الأدب، تبریز، 1346ش، 4 / 191-197؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ص 4؛ همو، فهرست چاپی فارسی، 1 / 50، 51، 53؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی؛ موزۀ ملی پاكستان، فهرست خطی، ص 854؛ نوربخش، فهرست خطی، 2 / 204؛ وزیری یزد، فهرست خطی، 5 / 1526، 1601-1647.
بخش ادبیات